Müslüman ve Ermenilerin yıllarca dost olarak yaşadıkları Van'da 1896'da büyük bir isyan hareketi başlar. Ermenilerin kalkıştığı bu isyandan sonra hiçbir şey eskisi gibi olmaz. İsyan bastırılır; ancak Osmanlı Devleti'ni parçalamak isteyen Avrupalı sömürgeci devletlerin de desteğini alan Ermeni komitacılar, sözde soykırım yıldönümü diye andıkları 1915'e kadar artan bir şekilde katliamlarına devam ederler.
Bu yazımda, 1907 yılında Van'a vali olarak atanan Ali Paşa'nın ve Van halkı tarafından yakılan ağıdın hikâyesini paylaşmak istiyorum.
Ermeni olaylarının çok fazla arttığı Mart 1907'de Ali Paşa önce vali vekili olarak atanır Van'a. Çok kısa bir sürede güvenliği sağlar. Daha sonra olayları incelemek üzere kurulan tahkikat komisyonunun raporu üzerine Eylül ayında asaleten Van'a tayin edilir.
Öncelikle yakalanamayan kanun kaçaklarını yakalatır. Sonra, ticaretin büyük bir bölümünü elinde bulunduran Ermenilerin yıllardır ödemedikleri vergi borçlarını taksitle de olsa toplamaya ve bu gelirle de aylardır maaş alamayan memurlara ve zaptiyelere maaşlarını ödemeye başlar. Müslümanlarla Ermeniler arasındaki sorunları gidermeye çalışarak kentte barışı sağlamıştır. Halk tarafından çok sevilen Ali Paşa, yaptığı bu icraatlarla Ermeni komitacıların bir numaralı hedefi haline gelmiştir. Görev süresi boyunca birçok Ermeni örgütü çökertilmiş ve bunların depolarında çok sayıda silah ele geçirilmiştir. Örgütlerle ilişkisi bulunmayan Ermeni halkın da sevgisini kazanan Ali Paşa'nın şehirde barışı ve huzuru tesis etmeye başladığını gören Avrupalı devletler bu durumdan rahatsız olmuşlardır. İstanbul'a baskı yaparak Ali Paşa'nın görevden alınmasını isterler ve baskılara dayanamayan İstanbul hükümeti Ali Paşa'nın Van valiliğine Ekim 1908'de son verir. Van halkı, Ali Paşa'nın göreve tekrar dönmesi için İstanbul hükümetine telgraflar çekerek baskı yapmaya çalışır ama fayda etmez.
Ermeni komitacılar tarafından öldürüleceğini bilen Ali Paşa, İstanbul'a dönüş yolunu gizli tutar. Yaklaşık 19 ay hizmet verdiği Van halkıyla vedalaşır. Bütün Van halkı ağlayarak Ali Paşa'yı uğurlar. Ali Paşa, Ermeni çetecilerden kurtulmak için önce Erzurum'a sonra Tiflis'e oradan da Batum'a geçip vapurla İstanbul'a gitmek ister; fakat Ermeni komitacılarından Alev Başyan tarafından 1908 yılının son günlerinde Batum iskelesinde vapura binerken öldürülür. Ali Paşa'nın cenazesini İstanbul'a götürmek için demir alan gemi ancak on beş günde Sinop açıklarına gelebilir. Ali Paşanın naaşında çürüme emareleri baş gösterince kaptan Sinop limanına yanaşır ve cenazesi Sinop'ta defnedilir.
Ağlayarak yolcu ettikleri Ali Paşa'nın ölüm haberini alan Vanlılar şok olurlar; çünkü Ali Paşa Van uğruna canını vermiştir. Bu olay üzerine Vanlılar içli bir ağıt yakarlar ve onu ölümsüzleştirirler. Bugün Van'ın en güzel mahallelerinden birisinin ismi olan Ali Paşa Mahallesi Paşanın ismini yaşatmaktadır.
Ali Paşa'nın görev yaptığı yaklaşık 19 ay içinde Van ilinde pek çok olay yaşanmıştır. Bu yazımda Ali Paşa'nın icraatlarını ana hatlarıyla anlatmaya çalıştım. Daha detaylı bilgi için Hasan Oktay'ın "Ermeni Komitacılarının Katlettiği Van Valisi Ali Rıza Paşa ve Türküsü" adlı makalesine bakılabilir. Ben de yazımda kaynak olarak bu makaleyi kullandım.
Ali Paşa Ağıdı
Arpa Ektim Biçemedim
Bir Düş Gördüm Seçemedim
Alışmışım Soğuk Suya
Issı Sular İçemedim
Üç Atım Var Biri Binek
Arkadaşlar Kalkın Gidek
Ali Paşayı Vurdular
Yavrusuna Haber Verek
Paşa Giyer İki Kürkü
Biri Samur Biri Tilki
Ali Paşayı Vurdular
Haraboldu Vanın Mülkü
Karavanaya Vurdular
Yüzbaşılar Darıldılar
Darılmayın Yüzbaşılar
Ali Paşayı Vurdular
Ali Paşa Türküsü
Arpa ektim biçemedim
Bir düş gördüm seçemedim
Alışmıştım soğuk suya
Issı sular içemedim
Allı gelin pullu gelin
Bir su ver içeyim gelin
Bu güzellik sende varken
Beşi birlik takan gelin
Ali Paşa geyer kürkü
Yarı sansar yarı tilki
Ali Paşa burdan gitti
Yığılsın Van'ın mülkü
Allı gelin pullu gelin
Bir su ver içeyim gelin
Bu güzellik sende varken
Beşi birlik takan gelin
Üç atım var biri yedek
Arkadaşlar binin gidek
Ali Paşayı vurmuşlar
Yavrusuna haber verek
Allı gelin pullu gelin
Bir su ver içeyim gelin
Bu güzellik sende varken
Beşi birlik takan gelin