Bakıldığında ve genel olarak İş hayatında vardiyalı çalışma olarak adı geçen bu uygulama mevzuatta postalar halinde çalışma olarak adlandırılmaktadır. Vardiyalı çalışmayla ilgili olarak 4857 sayılı İş Kanununun 69 ve 73 üncü maddeleri ile Postalar halinde çalışmalara ilişkin (ÖZEL USUL) ve esasları hakkında yönetmelikte yer alan vardiyalı çalışma ile ilgili halen çok sayıda soru aldığımız söz konusu yazılarda yer alan bilgi ve açıklamaların yetersiz olduğunu düşünerek ve bu konuda daha önceki yazılarımızda gerek bizler gerekse meslektaşlarımızın çalışmaları olmasına rağmen tekrardan suallere de cevaben konuyla ilgili daha ayrıntılı ve kapsamlı çalışmamıza aşağıda yer verdik...

SORU: HANGİ VARDİYADA HANGİ İŞÇİLERİN ÇALIŞACAĞI ÖNCEDEN BELİRLENMELİ VE İŞÇİLERE DUYURULMALIDIR?

CEVAP: 4857 sayılı İş Kanununun 69 ve 73 üncü maddeleri ile Vardiyalı çalışma yapılan işyerlerinde, uygulanacak vardiya sayısı ile her vardiyanın işe başlama ve bitiş saatlerinin, vardiyalarda çalışacak işçilerin ad ve soyadlarının (hangi vardiyada hangi işçinin çalışacağının), mola başlangıç ve bitiş saatlerinin, hafta tatillerinin (haftalık izinlerin), işyerinde işçilerin kolayca görüp okuyabilecekleri şekilde ilan edilmesi, ilan ve duyuru panosuna listelerin asılması gerekir. Vardiyalarda yapılacak değişikliklerin, haftalık veya iki haftalık vardiya değişimleri nedeniyle oluşacak yeni listelerin de işçilere ilan edilmesi, duyurulması gerekir.

Aynı şekilde vardiyalı çalışma yapılan işlerde işveren veya işveren vekili, her vardiyada çalışan işçilerin ad ve soyadlarını kapsayan listeleri, yetkililer tarafından talep edildiğinde sunmak üzere işyerinde bulundurmakla yükümlüdür.

SORU: VARDİYALARDA ÇALIŞMA SÜRELERİ?

CEVAP: İşçilerin vardiyalarda çalışma süreleri konusuna gelince, İş Kanununa göre; işçilerin 24 saat içerisinde 11 saatten fazla çalıştırılması, ayrıca yukarıda belirtilen istisnai durumlar hariç işçilerin gece 7,5 saatten fazla çalıştırılması, sağlık kuralları bakımından günde 7,5 saat ya da daha az çalışılması gereken işlerde de bu sürelerin dikkate alınması gerektiğinden, vardiya sürelerinin de bu şekilde belirlenmesi gerekir.

Zaten üç vardiya uygulanacak işyerlerinde vardiya başına 8 saat düşmekte, mola sürelerinde dikkate alındığında vardiya başına çalışma süresi 8 saatin altına düşmektedir. Üç yerine iki vardiya uygulanabilecek işyerlerinde de vardiya başına 12 saat düşse de mola süreleri dikkate alındığında çalışma süresi en fazla 11 saat olarak gerçekleşmekte, dolayısıyla İş Kanunundaki günlük çalışma sınırını geçmemektedir.

SORU: VARDİYA DEĞİŞİM SÜRELERİ?

CEVAP: 4857 sayılı İş Kanununun 69 ve 73 üncü maddeleri ile Gece ve gündüz işletilen vardiyalı işlerde vardiya değişimleri; en fazla bir iş haftası gece çalıştırılan işçilerin, ondan sonra gelen ikinci iş haftasında gündüz çalıştırılmaları suretiyle ve vardiyalar birbirlerinin yerini alacak şekilde düzenlenir. İşin niteliği ve yürütümü, iş sağlığı ve güvenliği göz önünde tutularak, gece ve gündüz vardiyalarında iki haftalık nöbetleşme esası da uygulanabilir, yani gece - gündüz vardiyaları arasındaki değişim iki haftada bir de yapılabilir.

Vardiyası değiştirilecek işçi kesintisiz en az on bir saat dinlendirilmeden diğer vardiyada çalıştırılamaz.

Yukarıda belirtildiği şekilde haftalık olarak veya iki haftada bir yapılan gece ve gündüz vardiya değişimleri dışında, zorunluluk olmadıkça işçilerin vardiyaları değiştirilemez, yani vardiya değişimleri haftalık yapılıyorsa bir hafta boyunca, iki haftalık yapılıyorsa iki hafta boyunca işçi aynı vardiyada çalışmaya devam eder, o vardiyadaki süresi dolduktan sonra bir sonraki vardiyaya geçirilir. Ancak 4857 sayılı İş Kanununun 69 uncu maddesi uyarınca, gece çalışması nedeniyle sağlığının bozulduğunu raporla belgeleyen işçiye işveren, olanakların elverdiği ölçüde gündüz postasında durumuna uygun bir iş verir.

SORU: VARDİYALI ÇALIŞMADA MOLA SÜRELERİ?

CEVAP: 4857 sayılı İş Kanununun 69 ve 73 üncü maddeleri ile Vardiyalı çalışma yapılan işlerde de işçilere, 4857 sayılı İş Kanununun 68 inci maddesindeki esaslar uyarınca ara dinlenmesi (mola süresi) verilmesi gerekir. Söz konusu 68 inci maddede günlük çalışma süresi;

* Dört saat veya daha kısa süreli işlerde en az 15 dakika,

* Dört saatten fazla ve yedi buçuk saate kadar (yedi buçuk saat dahil) süreli işlerde en az yarım saat,

* Yedi buçuk saatten fazla süreli işlerde en az bir saat, mola verileceği, molaların aralıksız kullandırılacağı, ancak bu sürelerin, iklim, mevsim, o yerdeki gelenekler ve işin niteliği göz önünde tutularak sözleşmeler ile aralıklı olarak kullandırılabileceği belirtilmiştir.

Yönetmeliğe göre de vardiyalı çalışmada işyerinde yürütülen işin niteliği gereği, işyerinin aynı bölümündeki bütün işçilere aynı saatte mola verilmesine imkan yoksa, bu dinlenme, işçilere gruplar halinde arka arkaya çalışma süresinin ortalarından başlayarak verilir. Mola süreleri hakkında ayrıntılı bilgi ve açıklamalar başlıklı yazıda yer almaktadır.

SORU: VARDİYALI ÇALIŞMADA HAFTA TATİLİ (HAFTALIK İZİN)

CEVAP: Vardiyalı çalışma yapılan işlerde, işçilere haftanın bir gününde 24 saatten az olmamak üzere ve nöbetleşme yolu ile hafta tatili yani haftalık izin verilmesi zorunludur.

SORU: GECE VARDİYALARI İÇİN GEÇERLİ ŞARTLAR?

CEVAP: 4857 sayılı İş Kanununun 69 ve 73 üncü maddeleri ile Çalışma hayatında "gece" en geç saat 20.00'de başlayarak en erken saat 06.00'ya kadar geçen ve her halde en fazla on bir saat süren dönemdir. Vardiyalı çalışmada, çalışma süresinin yarısından çoğu gece dönemine rastlayan bir vardiyanın çalışması, gece çalışması sayılır. Dolayısıyla bir vardiyanın gece vardiyası sayılması için akşam saat 20.00 ile sabah saat 06.00 arasında sürmüş olması gerekmez.

4857 sayılı Kanunun "Zorunlu nedenlerle fazla çalışma" başlıklı 42 nci, "Olağanüstü hallerde fazla çalışma" başlıklı 43 üncü maddesi ile "Hazırlama - tamamlama ve temizleme işleri" başlıklı 70 inci maddesinde öngörülen haller dışında işçilerin gece çalışmaları yedibuçuk saati geçemez. Sadece turizm, özel güvenlik ve sağlık hizmeti yürütülen işlerde yedi buçuk saatin üzerinde gece çalışması yaptırılabilir, ancak bunun için mutlaka işçinin yazılı onayının alınması gerekir. Bu istisnai işler günde üç vardiya yerine iki vardiya uygulanabilecek işler olup, bunlar yukarıda "Vardiyalı Çalışmada Günde Kaç Vardiya Olması Gerekir ?" başlıklı bölümde belirtilmiştir.

Gece vardiyasında 18 yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçilerin çalıştırılmaları yasaktır.

Gece vardiyaları ile ilgili olarak ayrıca yukarıda "Vardiya Değişim Süreleri" başlıklı bölümde belirtilen şartlara uyulması gerekir. Söz konusu bölümde de belirtildiği üzere işçilerin vardiyalarının haftada bir, en geç iki haftada bir değiştirilmesi zorunlu olup, YARGITAY 22. Hukuk Dairesi 8 Ekim 2019 tarihli kararında, işçinin iki haftada bir vardiyası değiştirilmesi gerekirken sürekli gece vardiyasında çalıştırılmasının işçiye haklı nedenlerle fesih hakkı vereceğini belirtmiştir. (Esas No. 2017/24339.

SORU: VARDİYALI ÇALIŞMALARDA FAZLA MESAİ?

CEVAP: Fazla mesai konusunda vardiyalı çalışma ile normal çalışma arasında herhangi bir fark bulunmamaktadır. Haftalık 45 saati aşan her bir saatlik çalışma için işçiye normal saat başına düşen ücretinin bir buçuk katı fazla mesai ücreti ödenmesi gerekmektedir. Günde üç vardiya uygulanan işyerlerinde mola süreleri ve haftalık izin süreleri düşüldüğünde, fazla mesai doğmayabilir. Ancak günde iki vardiya uygulanacak işyerlerinde çalışanlar için fazla mesai ortaya çıkacaktır Öte yandan gece 7,5 (yedi buçuk) saatten fazla çalışma yapılabilecek istisnai işyerlerinde de aynı şekilde haftalık 45 saati aşan çalışmalar için fazla mesai ödenmesi gerekir, bu işyerlerinde gece yedi buçuk saatten fazla çalışma yapılmaya müsaade edilmiş olması, 45 saati aşan çalışmalar için fazla mesai ücreti ödenmesi zorunluluğunu ortadan kaldırmaz.

SORU: ÇALIŞMA SÜRELERİNDEKİ AZALMA NEDENİYLE ÜCRETTE İNDİRİM YAPILAMAZ?

CEVAP: Bir vardiya ile yürütülen işlerde, ikili ya da daha çok vardiya sayısının artırılması ya da üç vardiya halinde çalışılan işyerlerinde günlük çalışma süresinin 7,5 saatin altında belirlenmesi sonucunda, çalışma sürelerindeki azalma nedeniyle, işçilerin ücretlerinden her ne şekilde olursa olsun indirim yapılamaz.

SORU: VARDİYALI ÇALIŞMA İÇİN İŞÇİNİN ONAYININ ALINMASI GEREKİR Mİ?

CEVAP: Mevzuata göre vardiyalı çalışma için (gece vardiyasında 7,5 saatten fazla çalışmaya müsaade edilen işyerlerinde işçinin gece vardiyasında 7,5 saatten fazla çalıştırılabilmesi için onayının alınması gereken istisnai durum hariç), normalde işverenin işçiden onay alma zorunluluğu bulunmamaktadır, yani vardiyalı çalışmada işverenin işçiden onay alması gerekmez. Ancak bu durum, vardiyalı çalışma olan bir işyerinde işe girerken işyerinde vardiyalı çalışma olduğunu bilen, iş sözleşmesinde bu husus yer alan veya işverenle bu konuda anlaşarak işe giren bir işçi için geçerlidir.

Eğer işçi işe girerken işyerinde vardiyalı çalışma olduğunu bilmiyorsa, kendisine bu konuda bilgi verilmemiş se, iş sözleşmesinde vardiyalı çalışma yapılacağına ilişkin bir hüküm yoksa, o zaman işverenin vardiyalı çalışma konusunda işçinin onayını alması gerekir Benzer bir durum, normal çalışma uygulanan bir işyerinde sonradan vardiyalı çalışma sistemine geçildiyse, aynı şekilde iş sözleşmesinde gerektiğinde vardiyalı çalışma yapılacağına dair bir hüküm yoksa, işçi işe alınırken bu konuda kendisiyle anlaşılmadı ise, bu durumda da işverenin vardiyalı çalışma konusunda işçinin onayını alması gerekir. Çünkü burada çalışma şartlarında esaslı değişiklik söz konusudur ve çalışma şartlarındaki esaslı değişiklikleri işçi kabul etmedikçe işveren tek taraflı yapamaz.

Nitekim temyiz aşamasında Yargıtay'a intikal eden somut olayda; işlerin yoğun hale gelmesi nedeniyle işveren artık gece de çalışma yapılacağını belirtmiş, işçinin bunu kabul etmemesi üzerine işveren tazminatsız olarak işçiyi işten çıkarmış, Yargıtay burada işverenin haksız olduğuna ve işçiye tazminat ödemesi gerektiğine karar vermiştir."Somut uyuşmazlıkta, davacı (işçi) dava dilekçesinde 07.02.2015 günü gece 21.30 'dan sabah 08.00' e kadar gece çalışması olacağının söylendiğini ve bundan sonrada böyle devam edeceğinin söylendiğini bu durumu kabul etmeyince şirket yetkilisinin o zaman biz yollarımızı ayırırız çalışan çalışır çalışmayan çeker gider dediğini, ardından gidin istifa dilekçelerini verin sizi işten çıkarıyoruz dediğini ve bu şekilde haksız nedenle iş akdinin işverence sona erdirildiğini" belirtmiştir.

Yargıtay ise konuya ilişkin olarak;

"Mahkemece, davalı işverenin, işlerin yoğun hale gelmesi üzerine artık gecede çalışma yapacaklarını beyan ederek ilan ettiği, davacının da gece çalışması listesinde olduğunu görmesi üzerine işe gelmeyerek iş akdini eylemli olarak fesih ettiği, bu feshin haklı olmadığı, dolayısı ile kıdem ve ihbar tazminatına hak kazanmadığı, kabul edilmiştir. Dosya içeriği ve özellikle dinlenen taraf tanık beyanları dikkate alındığında iş akdinin beraberindeki bir kısım arkadaşları ile hareket eden davacı tarafından iş yerindeki yönetimin değişmesi sonrasında gece vardiyasının sürekli hale gelmesi sebebi ile sona erdirildiği açıktır. İş yerinde gece vardiyasının sürekli hale gelmesi durumunun işverenin yönetim hakkı kapsamında yaptığı bir değişiklik olmadığı, bu halin davacının aleyhine iş yeri şartlarında esaslı değişiklik yarattığı ve çalışma koşullarının ağırlaştığı ve bu durumu kabul etmeyerek işyerinden ayrılan davacının iş akdini haklı nedenle feshettiği kabul edilerek kıdem tazminatının kabulü, ihbar tazminatının ise reddi gerekirken mahkemece yazılı gerekçe ile kıdem ve ihbar tazminatının reddine karar verilmesi hatalı olup bozmayı gerektirmiştir." şeklinde karar vermiştir. (T.C. YARGITAY 22. Hukuk Dairesi - Esas No. 2017/20988

SORU: VARDİYALI ÇALIŞMAYA NİÇİN GEREK DUYULMAKTADIR - VARDİYALI ÇALIŞMA İŞVERENİN İSTEĞİNE BAĞLI MIDIR?

CEVAP: 857 sayılı İş Kanununda, haftalık normal çalışma süresinin 45 saat olduğu, 45 saati aşan her bir saatlik çalışma için işçiye normal saat başına düşen ücretinin bir buçuk katı fazla mesai ücreti ödenmesi gerektiği, bir yıl içinde yapılan fazla mesai toplamının iki yüz yetmiş (270) saatten fazla olamayacağı, haftalık 45 saatlik çalışma süresini tamamlayan işçiye en az 24 saatlik hafta tatili (haftalık izin) verilmesi gerektiği dolayısıyla işçinin haftada 6 günden fazla çalıştırılamayacağı, ayrıca işçinin günlük 11 saatten fazla, istisna işler / işyerleri hariç gece 7,5 (yedi buçuk) saatten fazla çalıştırılamayacağı belirtilmiştir.Kanunda yer alan bu sınırlamalar nedeniyle; teknolojik gelişmeler, rekabet ortamı ve işin niteliğinden kaynaklanan bazı hallerde, özellikle üretimin çalışmanın süreklilik arz ettiği, 24 saat çalışma yapılması gereken fabrika  imalathane gibi işyerlerinde vardiyalı çalışma sisteminin uygulanması zorunluluğu doğmaktadır. Çünkü 24 saat kesintisiz çalışılan iş yerlerinde, bir işçinin 24 saat hiç dinlenmeden çalışması düşünülemez. Dolayısıyla vardiyalı çalışma uygulaması, bu tür işyerlerinde işverenin kendi isteğine bağlı bir uygulama olmayıp, Kanundaki sınırlamalardan kaynaklanmaktadır. Kanundaki söz konusu sınırlamalar da işçinin sağlığı, dinlenmesi, ailevi ve sosyal hayatı için konulmuş sınırlamalardır der ilgili kanunlar kolaylıklar sağlıkla kalın...